Florence staat vooral bekend als bakermat van de Renaissance en de gouden jaren die de stad tijdens deze periode beleefde, maar de eerste rijkdom die al in de Middeleeuwen werd vergaard vormde de basis voor de grootste bloeiperiode die de stad ooit gekend heeft.
Sinds de Middeleeuwen zijn er zo’n 800 jaar verstreken en het is dan ook niet vreemd dat er niet zo heel veel meer over is in de stad uit die periode. Er is vooral veel verloren gegaan in de tweede helft van de 19e eeuw toen Florence hoofdstad van Italië werd en er een grote sanering van de stad werd uitgevoerd. Er werden verscheidene historische gebouwen met de grond gelijk gemaakt die achteraf gezien best gespaard hadden kunnen worden. Het stadscentrum zoals we het vandaag kennen is voor een groot deel toen tot stand gekomen.
Ik ging op zoek naar sporen van het Middeleeuws Florence met een rondleiding georganiseerd door ArteMide, een collectief van 5 jonge stadsgidsen.
Handel bracht rijkdom
De stadswandeling begon op Piazza della Repubblica, het hart van het Romeinse Florence waar het forum zich bevond en wat in de Middeleeuwen het grote marktplein was. Vervolgens leidde onze gids Dasha ons door straten en over pleintjes die nauw verbonden zijn met de Middeleeuwse geschiedenis van Florence. Ze vertelde levendig hoe de stad een weerwar van steegjes en pleintjes was, alles zo dicht op elkaar gebouwd dat het altijd donker was en het zonlicht er niet kon doordringen. Veel mensen leden dan ook aan ziekten die veroorzaakt worden door een gebrek aan vitamine D. Door het totale gebrek aan hygiëne en de afwezigheid van enige vorm van riolering was de stad een broeikas voor allerlei ziekten en epidemieën en moet de stank voor ons moderne mensen ondraaglijk zijn geweest.
Naast de bestaande sociale klassen van de geestelijkheid, adel, militairen en burgers ontstond er in de Middeleeuwen een nieuwe klasse van handelaren die grote rijkdom bracht. Deze nieuwe bourgeoisie woonde aan hun eigen pleintje en om zichzelf te beschermen tegen de aanvallen van rivaliseerden families bouwden ze torens waarin ze zich in geval van nood konden terugtrekken.
In Florence stonden zo’n 150 torens, nu zijn er nog een stuk of 50 terug te vinden, sommigen staan nog los, maar de meesten zijn opgenomen in andere gebouwen. De torens konden wel tot 70 meter hoog zijn, maar in latere eeuwen zijn alle torens ingekort tot een maximum hoogte van 30 meter. De ingang zat via een trap op de eerste verdieping. In geval van nood kon de trap snel worden afgebroken, zodat de familie tijdens een aanval veilig in zijn toren zat. Via houten loopbruggen konden de torens met elkaar verbonden worden en kon men eventueel vluchten naar een andere toren. De meeste families hadden meerdere torens in hun bezit.
Belangrijke families in de 13e eeuw waren Donati, Cerchi, Macci, Adimari, Amidei, Ricci.
Piazza dei Tre Re en Vicolo dell’Onestà
Het eerste pleintje dat we bezochten op onze speurtocht naar de Middeleeuwen was piazza dei Tre Re, het plein van de Drie Koningen, genoemd naar de taverne die er ooit zat en die bekend stond om zijn frituur. In Florence hebben heel veel straten en pleinen in de loop der jaren nieuwe namen gekregen, maar onder het naambordje vind je vaak ook een bordje met de oude naam terug. Dit plein heette ooit de Corte De’ Macci, het domein van de Macci familie. Het enige wat nog aan hun macht en rijkdom herinnert is de Torre De’ Macci, niet echt een toren, maar het 5 verdiepingen telende gebouw was voor die tijd toch zeker imposant.
Er zijn nog een aantal Middeleeuwse stegen over, waaronder vicolo dell’Onestà dat van piazza dei Tre Re naar de winkelstraat via dei Calzaiuoli loopt. De naam, steeg van de eerlijkheid, is iets minder nobel dan men zou vermoeden.
De steeg heeft zijn naam te danken aan de rechterlijke macht die er gevestigd was die zich bezig hield met de regelgeving van de prostitutie zoals prijzen, tippelzones en de belasting die afgedragen moest worden.
Torre degli Adimari
De buurt rond via dei Calzaioli en de dom was in handen van de voorname familie Adimari. Twee torens zijn er nog over van de verschillende gebouwen die de familie bezat: Torre degli Adimari in via dei Calzaioli. Ze zijn helemaal opgenomen in een recenter gebouw en alleen de buitenmuren staan nog.
Piazza Santa Elisabetta
Via vicolo del Giglio kwamen we terecht op piazza del Giglio, hier staan geen historische gebouwen meer, maar dit pleintje en de nabij gelegen via del Campanile zijn het toneel van een heuse spookverschijning waar ik in een later artikel op terug zal komen.
De volgende stop was piazza Santa Elisabetta waar de oudste woontoren van Florence staat: Torre della Pagliazza. De fundamenten van deze toren rusten op de ronde structuur van een Romeins badhuis, terwijl de toren zelf waarschijnlijk uit de 6e eeuw stamt. Bijzonder is de ronde vorm van de toren, wat in de Middeleeuwen nauwelijks voorkwam. In de 13e eeuw huisvestte de toren de vrouwengevangenis, de naam de toren is afgeleid van de stromatten waar de gedetineerden op sliepen (paglia = stro).Tegenwoordig zit er een hotel in de toren.
Links op het plein staat de imposante Torre dei Ricci-Donati, voorgekomen uit het samentrekken van de torens van de families Ricci en Donati. Hier is duidelijk te zien dat de ingang op de eerste verdieping zat, op de begane grond was ruimte voor stallen of werkplaatsen. Op de uitsteeksels aan de muur konden de houten loopbruggen liggen die verschillende torens met elkaar verbonden. De Middeleeuwse torens hadden kleine smalle raampjes die in de loop der eeuwen bijna allemaal vervangen werden door grotere ramen.
Donati, Cerchi en de Vicolo dello Scandalo
Na de burgeroorlog tussen de Ghibellijen en de Welfen, gewonen door de laatste groep in de tweede helft van de 13e eeuw leek het even of de rust teruggekeerd was in Florence. Maar het duurde niet lang tot er tussen de families Donati en Cerchi, beiden behoorde tot de Welfen, een fikse ruzie uitbrak die leidde tot de scheiding van Witte (Cerchi) en Zwarte (Donati) Welfen. Het hielp niet dat beide families vlak bij elkaar in de buurt woonden en de strijd werd steeds grimmiger en gewelddadiger. Het stadsbestuur besloot om een barrière op te werpen tussen de twee grondgebieden en liet een steeg aanleggen tussen via del Corso en via degli Alighieri om de vechtende partijen te scheiden. De steeg werd vicolo del Panico genoemd (steeg van de paniek) en kreeg later de naam vicolo dello Scandolo (steeg van het schandaal).
De steeg is meestal afgesloten met een hek aan beide kanten, maar toen wij er waren, bleek het hek open te staan. Ondanks dat het zonder twijfel zou hebben bijgedragen aan de Middeleeuwse ervaring, zeker wat geur betreft, besloten we toch maar om er niet doorheen te gaan en om te lopen.
Het domein van de Donati familie concentreerde zich rondom via del Corso waar de Torre de’ Donati nog te vinden is en rond hun eigen piazza de’ Donati.
De beroemde dichter Dante Alighieri had niet veel op met de rijke Florentijnse families en ze krijgen dan ook allemaal een fikse veeg uit de pan in zijn Divina Comedia. Zijn uitspraken over deze families zijn op grote tegels terug te vinden op de gebouwen die nu nog hun naam dragen.
De rivaliseerde familie Cerchi woonde een paar straten verderop en een aantal sporen van hun aanwezigheid hebben de tand des tijd overleefd. Bijzonder is de Torre de’ Cerchi, omdat het een van de weinige torens is die geen grote veranderingen heeft ondergaan en er nog behoorlijk authentiek uitziet met zijn kleine, smalle raampjes. Even verder op de hoek via de’ Cerchi met via de’ Cimatori is het wapen van de Cerchi familie te zien met zijn 3 cirkels (cerchi betekent letterlijk cirkels) en er wordt ook aangegeven dat hier vroeger hun loggia was.
Torre della Castagna
Een andere goed bewaard gebleven toren is de Torre della Castagna (Kastanjetoren) aan piazza San Martina. De toren die in 1038 gebouwd werd, bood in de 13e eeuw onderdak aan de prioren van Florence. Zijn naam heeft het te danken aan de kastanjes die in die tijd werden gebruikt om een stem uit te brengen. In het Florentijnse dialect heten gekookte kastanjes ballotte en waarschijnlijk is hier het Italiaanse ballottaggio (stemming) van afgeleid, wat in het Nederlands weer voorkomt als ballotage.
Het museum La Casa di Dante (het huis van Dante) dat er vlakbij staat heeft eigenlijk helemaal niets met Dante’s onderkomen te maken. Het echte huis van Dante Alighieri heeft rechts van de Torre della Castagna gestaan, maar er is niets meer van terug te vinden.
Ponte Vecchio
De tour leidde ons verder over piazza della Signoria en door via Calimaruzza, waar de wol en stoffen handelaren gevestigd waren. Hun gilde wapen, een adelaar die zijn klauwen in een pak stof slaat, is op verscheidene gevels terug te vinden.
De Ponte Vecchio is de enige brug in de stad die tijdens het terugtrekken van de Duitse troepen gespaard is gebleven, alle andere bruggen werden opgeblazen. De straten die toegang boden aan de brug werden verwoest om zo de brug ontoegankelijk te maken. In de buurt van de via Por Santa Maria die naar de Ponte Vecchio leidt, staan dan ook bijna alleen maar naoorlogse gebouwen.
Een uitzondering vormt de Torre degli Amidei. Een veelbewogen Florentijnse familie wiens bloedwraak op de jonge Buondelmonte de’ Buondelmonti de vonk was die de strijd ontstak tussen Ghibellijen en Welfen. Om een eerdere ruzie tussen de beide families te sussen verloofde Buondelmonti zich met een meisje uit het huis Amidei, maar de jongeman verbrak de huwelijksbelofte nadat hij verliefd was geworden op een meisje van de Donati familie. Op Paasochtend van het jaar 1216 reed hij over de Ponte Vecchio en langs de Amidei toren op weg naar zijn bruiloft. Daar werd hij door de familie Amidei van zijn paard getrokken en de strot doorgesneden.
Links Torre degli Amidei en rechts een Middeleeuwse afbeelding van de moord op Buondelmonte de’ Buondelmonti.
De Ponte Vecchio, een van de bekendste symbolen van Florence, ligt op dezelfde plek waar gedurende het verstrijken van de eeuwen al eerder bruggen hebben gelegen. De huidige brug werd in 1345 gebouwd nadat zijn voorganger was weggespoeld tijdens de grote overstroming van 1333. Een gedenksteen op de Ponte Vecchio herinnert aan deze omvangrijke ramp. Op de foto van de muur is ook nog een zonnewijzer te zien direct onder het luik.
Borgo San Iacopo
Na een wandeling van 2,5 uur sloten we de tour af in borgo San Iacopo op de zuidoever van de Arno met twee indrukwekkende torens .
Torre dei Belfredelli is een van de hoogste bewaard gebleven torens van Florence en is herkenbaar aan de begroeide muren. De bovenste verdieping is er recentelijk aan toegevoegd.
Aan de overkant van de straat staat Torre dei Barbadori, de toren werd na WWII gerestaureerd en zoveel mogelijk terug gebracht in de originele staat.
